12 Δεκεμβρίου, 2018
Η 3η εκδήλωση της 23ης περιόδου 2018-19 του Ανοικτού Λαϊκού Πανεπιστήμιου Γιαννιτσών, που είναι συνεργασία της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Γιαννιτσών «Ο Φίλιππος» και της ΔΕΠΑ Γιαννιτσών, είχε κάτι το ξεχωριστό. Την Δευτέρα 19-11-2018 και ώρα 19.30΄ παρουσιάστηκε επισήμως στην φιλόξενη αίθουσα του Δημοτικού Συμβούλιου του Δήμου (Αρχαίας) Πέλλας το τελευταίο βιβλίο του Δημήτριου Χατζηβρέττα, συνταξιούχου εκπαιδευτικού-φιλόλογου, με τίτλο «Τα Γιαννιτσά επί Τουρκοκρατίας (14ος αιώνας-1912)».
Βασικοί παρουσιαστές του βιβλίου ήταν ο Δημήτριος Παπασταματίου επίκουρος καθηγητής της Νεότερης Ιστορίας του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης και ο Βασίλειος Πλατής διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και εκπαιδευτικός της Μέσης Εκπαίδευσης. Και οι δύο οργάνωσαν μια εξαιρετική και εμπεριστατωμένη βιβλιοπαρουσίαση που κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον όσων παρευρέθηκαν στην μεγάλη αίθουσα του Δημαρχείου..
Το πολυπληθές κοινό που έσπευσε να παρακολουθήσει την όλη εκδήλωση είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά τον συγγραφέα, να εκτιμήσει ακόμη περισσότερο το έργο του και να τιμήσει την πολύτιμη προσφορά του στην τοπική ιστορία.
Τον 14ο αιώνα ο στα ζοφερά χρόνια του σουλτάνου Μουράτ Α΄ (1360-1389) ο πολεμιστής Γαζή Εβρενός, για τον οποίο πιθανολογείται ότι ήταν ελληνικής καταγωγής και αρνησίθρησκος, κατέλαβε με τους Οθωμανούς Τούρκους μεγάλες περιοχές στην Μακεδονία. Θύμα του ιμπεριαλιστικού αυτού πολέμου και ανάμεσά στα κατακτηθέντα εδάφη υπήρξε και η επαρχία των Γιαννιτσών. Ο οικισμός προϋπήρχε της κατάκτησης . Υπάρχουν αρκετές εκδοχές για την ετυμολογία του ονόματος της πόλης των Γιαννιτσών. (σελίδες 9-13) . Η πτώση της Θεσσαλονίκης, τότε, σφράγισε την κατάληψη ολόκληρης της Μακεδονίας από τους Οθωμανούς Τούρκους.
Η γεωγραφική τοποθέτηση της πόλης κοντά στην μεγαλούπολη της Θεσσαλονίκης άσκησε σημαντικό ρόλο στην ιστορική πορεία της. Είχε σχετική αυτονομία και γνώρισε περιόδους ευημερίας καθώς βρίσκεται στο μέσον της Μακεδονικής πεδιάδας και υπήρξε σπουδαίο οικονομικό, αγροτικό, εμπορικό και θρησκευτικό κέντρο της Μακεδονίας. Η παρουσία του τάφου-μαυσωλείου του Γαζή Εβρενός στα Γιαννιτσά είχε καταστήσει την πόλη μεγάλο θρησκευτικό κέντρο των μουσουλμάνων. Οι κατακτήσεις, οι εκούσιοι και ακούσιοι εξισλαμισμοί, το παιδομάζωμα, ο εκτοπισμός των χριστιανών και οι εποικισμοί της περιοχής με επήλυδες μουσουλμάνους, η αναστάτωση, η ανασφάλεια, η αναρχία, κ.ά. είχαν μεταβάλλει έντονα την εικόνα της περιοχής και είχαν αλλοιώσει την δημογραφική σύσταση του πληθυσμού. Έτσι σταδιακά ο τουρκικός πληθυσμός εμφανίζεται αυξημένος, ενώ αντιθέτως ο ελληνικός πληθυσμός βαίνει μειούμενος αριθμητικά.
Δυτικοευρωπαίοι και Οθωμανοί περιηγητές εμφανίζονται κατά περιόδους στην ευρύτερη περιοχή, καταγράφουν τις εντυπώσεις τους και σημειώνουν τις εμπειρίες και τις εικόνες που έχουμε από εκείνη την περίοδο.
Το εν λόγω βιβλίο κινείται στο επίπεδο της ιστοριογραφίας και με την ιδιαίτερη και ποικίλη μεθοδολογία που ακολουθεί εστιάζει σε πολλές ενδιαφέρουσες παραμέτρους, λεπτομερείς πτυχές ενώ παράλληλα αποφεύγει τις γενικεύσεις. Καταγράφει, ακόμη, αρκετά στοιχεία αρχιτεκτονικής της πόλης και της επαρχίας, μουσικές καταβολές, πολιτιστικές και κοινωνικές δραστηριότητες. Αναφέρεται επίσης σε πολλές πτυχές του λαϊκού βίου, στις επαγγελματικές ασχολίες των κατοίκων και στις πλουτοπαραγωγικές πηγές της -κατά βάση- αγροτικής περιοχής. Η καλλιέργεια σιταριού και καπνού ενίσχυε τα εισοδήματα των Γιαννιτσωτών. Ιδιαίτερα φημισμένα ήταν τα αρωματικά καπνά, άριστης ποιότητας, ανατολικού τύπου που καλλιεργούσαν οι γεωργοί της εποχής και τα οποία εξάγονταν και σε άλλες χώρες. Επίσης γνωστή ήταν ενασχόληση αρκετών κατοίκων με την αλιεία στην Λίμνη των Γιαννιτσών με τα άφθονα και νόστιμα ψάρια που αλιεύονταν. Επίσης χαρακτηριστική είναι η ενασχόληση επαγγελματιών με την συλλογή βδελλών που χρησιμοποιούνταν ευρέως στην ιατρική επιστήμη της εποχής. Μάλιστα εξαγόταν σε χώρες όπως η Αυστροουγγαρία, η Γαλλία κ.ά..
Το γνωστό παζάρι ή λαϊκή αγορά των Γιαννιτσών ημέρα Πέμπτη σε κεντρικό χώρο της πόλης, το ζωοπάζαρο και η ετήσια εμποροπανήγυρη κάθε Οκτώβριο ήταν σημαντικές κοινωνικοοικονομικές δραστηριότητες. Εξακολουθούν δε ακόμη και σήμερα να ελκύουν , ελαφρώς τροποποιημένα-το ενδιαφέρον ντόπιων και ανθρώπων από άλλες περιοχές. Δεν είναι βέβαια και λίγα τα ήθη και έθιμα που περιγράφονται τοπικά στην πλειονότητά τους, αλλά ταυτοχρόνως που έχουν πανελλήνια εμβέλεια και συχνότητα.
Οι αυταρχική συμπεριφορά, οι αδικίες από την πλευρά των κρατούντων, η επιβολή δυσβάσταχτων φόρων όπως η «δεκάτη» επί του παραγόμενου εισοδήματος, το οποίο πολλές φορές έφτανε αυθαιρέτως μέχρι και το 1/3 της παραγωγής και κυρίως το χαράτσι αλλά και άλλα, ων ουκ έστιν αριθμός, που επιβάλλονταν μόνον επί των χριστιανών κατοίκων αποτελούν μελανή σελίδα στην ιστορία της περιοχής και των ραγιάδων.
Η ιστορική παρουσία του βιβλίου ξεκινά από την πρώτη εμφάνιση των κατακτητών Οθωμανών Τούρκων στην περιοχή έως την περίφημη διήμερη (19-20 Οκτωβρίου 1912) μάχη των Γιαννιτσών μεταξύ του ελληνικού στρατού, που προερχόταν από την Νότια Ελλάδα και προωθούνταν νικητής, και του αμυνόμενου τουρκικού στρατού. Η νικηφόρα για την Ελλάδα, έκβαση του Α΄ Βαλκανικού Πόλεμου είχε ως αποτέλεσμα, εκ των άλλων, την απελευθέρωση των Γιαννιτσών. Αυτή η σημαντικότερη, ίσως, νίκη του ελληνικού στρατού άνοιξε διάπλατα τον δρόμο για την ειρηνική απελευθέρωση της πρωτεύουσας της Μακεδονίας, της Θεσσαλονίκης από τον Οθωμανικό Τουρκικό ζυγό. Χαρακτηριστική ήταν η δήλωση του Χασάν Ταξίν πασά, του Οθωμανού αρχιστράτηγου: «Από τους Έλληνες την πήραμε την πόλη σε αυτούς και την παραδίδουμε».
Οφείλουμε να αποδεχθούμε ότι η αξιοπιστία του βιβλίου είναι δεδομένη και αποτελεί βασική πηγή αναφοράς του ευρύτερου κοινού και αναγνωστών που διψάει για την ιστορική αλήθεια, την ενημέρωση και την εντρύφηση σε σημαντικά ιστορικά γεγονότα τοπικής και υπερτοπικής σημασίας. Οι εκπαιδευτικοί σκοποί που επιδιώκει, επιτυγχάνονται κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο και η τοποθέτησή του βιβλίου σε κάθε προσωπική και σχολική βιβλιοθήκη αποτελεί βασικό μέλημα όλων μας.
Η τοπική ιστορία με την οποία διαπραγματεύεται το βιβλίο λειτουργεί ως κλάδος της επιστήμης της ιστορίας, της ελληνικής βεβαίως, από τα πρώτα βήματα του ελεύθερου ελληνικού κράτους μετά την παλλιγεννησία της επανάστασης του 1821 μέχρι το κομβικό έτος 1912, που απελευθερώθηκε η Μακεδονία και οι κατακτητές Οθωμανοί Τούρκοι εγκαταλείπουν όλη –σχεδόν-την βαλκανική χερσόνησο που είχαν υποδουλώσει.
Το εμβληματικό κτήριο της πόλης, το μαυσωλείο του Γαζή Εβρενός, περιγράφεται αναλυτικά από τον περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή στα 1668 όπου και αναλύει με λεπτομέρειες την πλάκα που είναι χαραγμένη στην είσοδό του. Το σημερινό κτίσμα που αντικρίζουμε είναι νεότερο, καθώς ο σεισμός που έγινε στα τέλη του 19ου αιώνα και συντάραξε την περιοχή προξένησε μεγάλες ζημιές στο εν λόγω κτήριο.
Η στρατιωτική και πολιτική συμμαχία το έτος 1912 των βαλκανικών χωρών Βουλγαρία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Ρουμανία και Ελλάδα απέναντι στην παρακμάζουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία έδωσε νέα δυναμική στην ιστορία της Ευρώπης και άλλαξε σύνορα και δεδομένα. Η δε δημογραφική εικόνα της βαλκανικής χερσόνησου την εποχή εκείνη είχε μια ιδιαιτερότητα. Στις ίδιες περιοχές κατοικούν άνθρωποι διαφορετικής προέλευσης και συνείδησης. Μέσα ακόμη και στην ίδια-πολυπληθή συνήθως- οικογένεια συνυπάρχουν άτομα με διαφορετική εθνική συνείδηση, γλώσσα, πεποιθήσεις, θρησκευτικό δόγμα κ.ά. Χαρακτηριστικό ήταν το σλαβοφανές γλωσσικό ιδίωμα που περιείχε λέξεις από αρκετές βαλκανικές γλώσσες. Ανάμεσά τους υπάρχουν και ελληνικές. Το γλωσσικό ιδίωμα ομιλείτο από πολλούς ανθρώπους, αλλά σίγουρα δεν προσδιόριζε και την εθνική συνείδηση του ομιλούντα.
Η πόλη στερούνταν χριστιανικού ναού και η ελληνική κοινότητα επιζητούσε διακαώς την ανέγερση εκκλησίας. Πράγματι μετά από άοκνες ενέργειες των Γιαννιτσιωτών επιτράπηκε από τον Σουλτάνο η ανοικοδόμησή του. Αντιδράσεις έντονες δημιουργήθηκαν από τους κυρίαρχους φανατικούς μουσουλμάνους. Προέβαλαν προσκόμματα και διέκοψαν την παροχή νερού. Οι εργασίες δεν μπορούσαν να συνεχιστούν και το έργο σταμάτησε.
Τότε κινητοποιήθηκαν οι χριστιανοί και έφεραν αντί για νερό κρασί παραγωγής τους! Ο ναός κάποτε ολοκληρώθηκε και οι χριστιανοί της πόλης μπορούν να καμαρώνουν πλέον τον Ιερό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που για ένα μικρό χρονικό διάστημα στα νεότερα χρόνια λειτούργησε ως μητροπολιτικός ναός.
Ο συγγραφέας αντλεί πολύτιμο υλικό από την υπάρχουσα βιβλιογραφία, αξιοποιεί άλλους συμπολίτες οι οποίοι συνέγραψαν βιβλία, άρθρα και δημοσιεύσεις και παραθέτει στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου έξοχες φωτογραφίες από την πόλη καθώς και έγγραφα, μνημεία, πρόσωπα, κτήρια και τοποθεσίες της ευρύτερης περιοχής.
Σε αρκετά σημεία του βιβλίου υπάρχουν αναφορές στην δραματική ατμόσφαιρα της εποχής του Μακεδονικού αγώνα (1878-1908) και την διάχυτη ανησυχία που κυριαρχούσε. Η λαίλαπα του βουλγαρικού εθνικισμού σαρώνει την Μακεδονία. Η δράση των κομιτατζήδων δημιουργεί ακρότητες και τα θύματα είναι πολλά: Αικατερίνη Βαρελά, Τραϊανός Χατζηδημητρίου, Χατζηδιδασκάλου και άλλοι περισσότερο ή λιγότερο γνωστοί. Οι κυρίαρχοι Οθωμανοί Τούρκοι ευνοούν την αντιπαράθεση και τον ανταγωνισμό των εθνοτήτων που ζούσαν στη Μακεδονία. Οι καταπιεσμένοι Έλληνες αρχίζουν και οργανώνονται αμυντικά. Εξέχουσες οικογένειες της πόλης όπως Οικονόμου, Διδασκάλου, Κασάπη, Γιώτα κ.ά. επωμίζονται σημαντικό έργο. Η –πρώην-Λίμνη των Γιαννιτσών, γνωστή και από το ιστορικό μυθιστόρημα «Στα μυστικά του βάλτου» της Πηνελόπης Δέλτα αποτέλεσε πεδίο εχθρικής αντιπαράθεσης πολεμιστών και πολιτών Ελλήνων και Βούλγαρων.
Οι Μακεδονομάχοι προσφέρουν χρόνο, δράση, αγώνα, περιουσία και την ίδια τους την ζωή στην ευγενή υπόθεση της επιβίωσης του Ελληνισμού στην ευαίσθητη περιοχή της Μακεδονίας. Η μορφή του ακαταπόνητου ήρωα Γκόνου Γιώτα, γνωστού ως «το στοιχειό του Βάλτου» είναι εκείνη που έμεινε στη μνήμη όλων των Γιαννιτσιωτών. Μαζί του και άλλοι ήρωες που περιγράφονται στις σελίδες του βιβλίου. Αντίπαλο δέος τους υπήρξαν οι περίφημοι Βούλγαροι κομιτατζήδες Λούκας Ιβάνωφ, Αποστόλ Πέτκωφ κ.ά.
Η μακρά οθωμανική σκλαβιά της Μακεδονίας έληξε με την νίκη του ελληνικού στρατού στην γνωστή μάχη των Γιαννιτσών, που προαναφέραμε. Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου περιγράφονται λεπτομερώς πολλά περιστατικά σχετικά με την πολύνεκρη μάχη (19-20/10/1912). Οι άσχημες καιρικές συνθήκες με την ασταμάτητη για ημέρες βροχή, το κρύο στην ύπαιθρο, η ταλαιπωρία, η κούραση των στρατιωτών και των αξιωματικών, η κατάσταση της υγείας των οπλιτών, η έλλειψη πλήρους επιμελητείας του στρατεύματος είναι θέματα που απασχολούν τον συγγραφέα και τα περιγράφει με ιδιαίτερο και γλαφυρό τρόπο. Αναφέρονται επίσης λεπτομέρειες όπως το γεγονός ότι το πρωί της Πέμπτης 19 Οκτωβρίου, πριν την σκληρή αναμέτρηση, το ηθικό των στρατιωτών παραμένει υψηλό. Επικρατεί σχετική ησυχία. Μόνον τα στομάχια των στρατιωτών «ακούγονται» εξαιτίας της πείνας που τους βασάνιζε. Παρηγοριόνταν, όμως, και έλεγαν ότι η νηστεία τους κάνει καλό, τους κάνει ανάλαφρους κι έτοιμους να ριχτούν αποφασισμένοι στη μάχη!
Σε αυτό το σημείο δέον είναι να σημειωθεί ότι τα υπάρχοντα ιστοριογραφικά πονήματα δεν είναι και τόσα πολλά για τις περιφέρειες της Μακεδονίας και της Θράκης, σε αντίθεση με τα πάμπολλα έργα που έχουν γραφτεί για την Πελοπόννησο-κατά κύριο λόγο –και για την μεγαλόνησο Κρήτη κατά δεύτερο λόγο.
Το βιβλίο του Δημήτριου Μιχ. Χατζηβρέτα είναι σημαντική παρουσία στη πνευματική και πολιτιστική ζωή της ευρύτερης ζωής. Αποτελεί δε κατάθεση γνώσεων, ερευνητικής εργασίας και ακάματη αναζήτηση πηγών. Είναι μια πράξη ευαισθησίας απέναντι στην τοπική ιστορία και κίνηση αλληλεγγύης απέναντι στην πόλη όπου γεννήθηκε, μεγάλωσε, εργάστηκε και ζει ο συγγραφέας. Κυριολεκτικώς είναι ένα ανεπανάληπτο πόνημα ζωής.
Συναισθηματικά φορτισμένη ήταν η ατμόσφαιρα το απόγευμα της Δευτέρας κατά την παρουσίαση του βιβλίου, Το κλίμα έγινε ακόμη πιο συγκινητικό όταν έλαβαν τον λόγο συμμαθητές, φίλοι, συνάδελφοι αλλά και πρώην μαθητές του συνταξιούχου φιλόλογου και συγγραφέα. Όλοι τους είχαν κάτι καλό να πουν για το προσωπικότητα και την δράση του στα εκπαιδευτικά πράγματα της πόλης. Το γεγονός ότι υπήρξε επί σειρά ετών μέλος του Δ.Σ. και ένας εκ των ιδρυτικών στελεχών της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Γιαννιτσών «Ο Φίλιππος» είναι στα θετικά της πολιτιστικής, και όχι μόνον, εικόνας της πόλης. Να σημειωθεί μάλιστα ότι ανέλαβε η ίδια Εταιρεία να εκδώσει και να κυκλοφορήσει αυτό το πολύτιμο και μοναδικό έργο.
Για το έργο και την προσφορά του συγγραφέα επίσης μίλησαν με θερμά λόγια ο Δήμαρχος Πέλλας Γρηγόριος Στάμκος και ο πρόεδρος της Ι.Λ.Ε.Γ. «Ο Φίλιππος» Κωνσταντίνος Κάμτσης. Τον δε συντονισμό της όλης εκδήλωσης, που απέσπασε κολακευτικά σχόλια και καλές κριτικές από τους παρευρισκόμενους, είχε ο Λάζαρος Κενανίδης υπεύθυνος του Α.Λ.Π. Γιαννιτσών.
Λάζαρος Η. Κενανίδης θεολόγος, διδάκτορας Α.Π.Θ.
μέλος του Δ.Σ. της Ι.Λ.Ε.Γ. «Ο Φίλιππος»
δ/ντής του 2ου Γυμνάσιου Γιαννιτσών «Κύριλλος και Μεθόδιος»
Κατηγορία: Ανοιχτό λαϊκό Πανεπιστήμιο - Περίοδος 23η 2018-2019 • Ιστορικά - Οθωμανικά Μνημεία Γιαννιτσών